(Cadn.com.vn) - Trong lịch sử báo chí nước ta, có lẽ hiếm thấy một tác phẩm báo chí nào vừa dài hơi, lại vừa có cái tiêu đề ngộ nghĩnh như tác phẩm "Bốn mươi năm nói láo" của Vũ Bằng. Dài hơi là bởi đây là một hồi ký in rõ con đường thời gian dằng dặc ngót nửa thế kỷ làm báo, mà tác giả, với vị thế của một "đại thụ" tỏa bóng trong làng báo, đã trần thuật lại gần như nguyên vẹn thời làm báo của mình. Sức lôi cuốn của tác phẩm không chỉ ở hồn phách văn phong, mà là từng chi tiết rất thực của đời sống xã hội theo từng năm tháng hiện ra rõ nét. Đặc biệt nhất là đã khắc họa lại một phần chân dung của những nhà văn, nhà báo hoạt động cùng thời với tác giả như: Ngô Tất Tố, Phạm Quỳnh, Vũ Trọng Phụng, Tô Hoài, Nguyễn Văn Vĩnh, Trần Huyền Trân, Nam Cao, Nguyễn Tuân... Cho đến cả bậc trưởng thượng như Tản Đà-Nguyễn Khắc Hiếu cũng được Vũ Bằng  tạc lại chân dung theo lối hành văn dí dỏm, sâu sắc.

Nhưng sự ly kỳ, ngộ nghĩnh theo từng phần, từng mục mới là sức hấp dẫn của "Bốn mươi năm nói láo". Ví dụ như phần đầu sách, tác giả đặt tên chủ đề là Báo tếu. Kế tiếp phần thứ hai là Báo đấu tranh, trong phần này lại phân ra nhiều tiểu đề, như: Tôi, thằng vô lại, Thất bại thứ nhì, hay ở một tiêu đề khác mang tính châm chọc mỉa mai như Quyền rơm vạ đá... Đọc từng phần nội dung tác phẩm với cách hành văn vừa sinh động, phóng túng, ngoài việc miêu tả một cách trung thực ra thì chẳng lấy gì để "phù phép" cho nó cái tiêu đề ly kỳ "Bốn mươi năm nói láo". Thì ra, đây là một phản đề, nói thế mà không phải thế. Cũng có thể đấy là nét biếm họa, tự vẽ lại chân dung, xuất phát từ câu nói dân gian: "làm báo nói láo ăn tiền". Thường cuộc đời này "xấu thì che tốt thì khoe", nhưng con người dám vượt lên, vượt qua cái thường nghiệm nhân gian ấy mới là chỗ đứng, là vị thế của một nhà văn hóa.

Nhà văn nhà báo Vũ Bằng

Làm báo, đối với Vũ Bằng cũng tức là làm văn hóa: "Thực sự báo chí là gì? Báo chí không phải là một trò giải trí, nhưng là một bộ môn văn hóa, phản ảnh sinh động nhất, đầy đủ nhất tính chất của một chế độ xã hội, cho một chế độ xã hội". Phải đủ đầy thị lực văn hóa, Vũ Bằng mới nhận ra những bước đi ban đầu của mình: "Bây giờ ngồi nghĩ lại Thuở ban đầu lưu luyến ấy, tôi cảm thấy nhục nhã, ê chề vô cùng, nhưng biết làm sao được? Đợt sống mới mà! Bao giờ sống trong đợt sống mới lại không có những Con dê cỏn buồn sừng, những con ngựa mới được ra quần trên cỏ, tưởng đâu trên thì trời, dưới thì đất, thà giữa chỉ có một mình mình-thiên hạ độc tôn...".

Ôi chao, từ cái thời con dê cỏn buồn sừng đụng đâu cũng húc, con ngựa non háu đá bạ đâu cũng xông vào, cái thuở mười tám đôi mươi ấy, cho đến hồi tóc bạc, tác giả nghiệm ra, và ông tự làm cuộc phỏng vấn chính mình nghe tràn ngập niềm xao xuyến: "Viết thế này có hớ không? "Văn chương của ta có phải là của ta hay chưa?", "Báo chí ta làm đã nói lên được gì khát vọng của ta chưa?", "Ta đã đóng góp được gì cho lịch sử văn hóa dân tộc chưa?"... Thú thật, đọc nhiều tác phẩm báo chí của những nhà văn nhà báo tiền bối cùng thời với Vũ Bằng, cho đến cả về sau này nữa, hiếm thấy ai đứng trên cái đỉnh lấp lánh và chon von chót vót như ông. Một mẫu mực không chỉ đẹp về văn chương, tiếng nói lương tâm nhà báo của ông còn có sức vang hưởng lay động trái tim của độc giả mọi thời đại.

Viết về Vũ Bằng, tưởng chẳng ai qua các nhà nghiên cứu phê bình Vũ Ngọc Phan, giáo sư Hoàng Như Mai, hay các nhà văn Tô Hoài, Triệu Xuân... Và đọc Vũ Bằng, người ta không thể thiếu vắng những: "Thương nhớ mười hai, Món ngon Hà Nội, Món lạ miền Nam...". Không ai chối cãi những bài phê bình cũng như giá trị các tác phẩm đã làm nên tên tuổi Vũ Bằng, nhưng có một điều chừng như thấy ít ai bàn tới, đó là đức tính cao cả của một người hùng bên trong con người nhà văn nhà báo như ông. Thiếu cái phẩm tính cao quý đó  thì anh dễ quỳ gối, anh quy hàng trước cái ác, thậm chí cho dù có văn tài thì anh lại hóa thành phấn son trang điểm cho cái ác. Vũ Bằng đã vượt qua mọi cám dỗ, kể cả sự sa đọa ngay từ buổi đầu vào nghề ông vướng phải. Nghề báo đã dẫn ông đi khắp mọi miền cùng vận nước gập ghềnh qua những biến cố lịch sử, gian nan cũng lắm mà oan khiên cũng nhiều. Vậy mà ông đã tự lựa chọn nghề báo như đã từng bộc bạch, nếu được tái sinh thêm một lần nữa, ông sẽ lại lựa chọn nghề báo.

Sau 40 năm từ giã cõi đời, nhà văn, nhà báo Vũ Bằng mới được truy tặng Giải thưởng văn học nghệ thuật Nhà nước (năm 2007). Ông không kịp nhìn thấy giải thưởng cao quý này nhưng tôi lại nghĩ đến niềm khao khát của ông lúc sinh thời như ông đã viết trong phần kết của "Bốn mươi năm nói láo". Đó là đóa hoa Antigone trong huyền thoại Hy Lạp. Loài hoa tím ấy nguyên là con gái của Oedipe và Jocaste. Antigone nói: Ta sinh ra là để yêu thương chớ không phải để căm hờn. Đẹp đẽ và dịu dàng, nhưng trước Créon bạo chúa, Antigone hiên ngang mạnh mẽ, nàng chống lại tên bạo chúa và bị khép vào tử tội. Antigone chết. Hémon - con trai của tên bạo chúa, cũng là người yêu của Antigone cũng đã quyên sinh chết theo nàng. Tiếng nói của lương tâm muôn đời là cái đẹp đã sinh nở ra loài hoa Antigone  huyền diệu. Hay đó là  loài hoa huyền thoại trong thơ T.T.K.H "Hai sắc hoa ti-gôn" đăng trong "Tiểu thuyết thứ bảy" mà Vũ Bằng nhắc tới... mới chính là giấc mơ vĩnh hằng của một con người, một nhà văn suốt đời tận hiến cho báo chí và văn học.

Nguyễn Nhã Tiên